Që nga formimi i shtetit (osman) numri i komunitetit zimmî rritej vazhdimisht, sidomos pas pushtimit të Stambollit, kështu që një numër i komsiderueshëm i këtij komuniteti ishte i pranishëm deri më rënien e shtetit osman.
…
Është bërë i njohur fakti që, pas pushtimit, shteti shqyrtonte ekskluzivisht statusin ligjor të komunitetit zimmî. Fillimisht Mehmeti i dytë emëroi Gemnadius si patriark të kishës ortodokse greke dhe ka mundësi të ketë nënshkruar një marrëveshje me të, në emër të pasuesve të tij.
…
Në të vërtetë, si kontrata me komunitetin zimmî në Gallatë dhe berati në lidhje me kryepeshkopin e periudhës së Mehmetit të dytë, tregojnë se zimmîtë ka mundësi të kenë vazhduar me aktivitetet e tyre fetare; shërbimet kishtare, ndërkohë që pozita e zyrtarëve të kishës dhe të kryepeshkopit do të qëndronin po njësoj. Deri diku, u ndoq praktika e Perandorisë Bizantine. Është bërë e ditur, se në këtë Perandori të krishterët kishin të drejtën të drejtoheshin në gjykatat e tyre fetare për sa i përket çështjeve ligjore pas vitit 303. Më vonë, të njëjtat të drejta ligjore iu dhanë hebrenjve.
Në këtë situatë, është e mundur të mendohet se jomuslimanët po i pëlqenin privilegjet pas rënies së Perandorisë Bizantine. Kritovoulos, një historian nga epoka e Mehmetit të dytë shpjegon se të drejtat që iu dhanë patriarkut grek nga Sulltani nuk ishin më të pakta nga ato të Perandorisë Bizantine.
…
Zhvillime të ngjashme ndodhën edhe me miletin armen…
…
Si rezultat i kësaj mënyre organizimi të miletit, funksionarët drejtues të kishës arritën të qeverisnin popullin e tyre si milletbaşis. Udhëheqësit dhe përfaqësuesit e tyre ligjorë dhe fetarë ishin përgjegjës për ta në shtetin osman. Në këtë mënyrë, komunitet (xhemate) jomuslimanësh arritën të gëzojnë njëfarë autonomie. …
…
Armenët katolikë, për shembull u organizuan si milet më vonë, më 1830. Shumica e atyre që nuk formonin komunitet më vete përfshiheshin në atë armen dhe Patriarkana Armene kishte autoritet ligjor dhe juridik mbi ta.
Nga këndvështrimi i sistemit ligjor osman, ishte e rëndësishme që jomuslimanët të përfitonin nga autonomia juridike dhe ligjore që iu ishte dhënë. Sidoqoftë, ata u organizuan si milet dhe jetuan si komunitete (xhemate) dhe me kisha të pavarura.
📌 “Historia e shtetit, shoqërisë dhe qytetërimit osman”, botuar nga AIITC, Tiranë, 2009, vëll. 1, f. 459-461.
………………………
(Shënim: Kjo është temë e gjerë dhe e mbushur me shembuj pafund, që nxjerrin në pah madhështinë e Islamit në praktikën osmane në raport me jomuslimanët. Librat e historisë janë të mbushura me këto shembuj të pashoq në historinë e njerëzimit.)